Στον Μαραθόκαμπο της Σάμου την Κυριακή του Πάσχα εδώ και περίπου 200 χρόνια αναβιώνεται το έθιμο των “Τουφεκιών”, έθιμο που ξεκινά και καθιερώνεται την περίοδο της έναρξης της Επανάστασης της Σάμου στο Μαραθόκαμπο, το 1821.
Είναι εντυπωσιακή η συνέχεια και η διατήρηση του μέσω της θρησκείας, επιβεβαιώνοντας τον ισχυρό δεσμό της Χριστιανοσύνης και των παραδόσεων της με την Επανάσταση.
Η αρχή του χάνεται στα βάθη της εποχής της Τουρκοκρατίας, όταν οι Χριστιανοί γιόρταζαν την Ανάσταση του Κυρίου στην ευρύτερη περιοχή του Μαραθοκάμπου με αυτοσχέδια πυροτεχνήματα, υπό την ανοχή των Οθωμανών. Για το λόγο αυτό ήταν σύνηθες να ακούγονται καθ’ όλη τη διάρκεια της Σαρακοστής έντονοι κρότοι «προετοιμασίας». Αυτόν τον «σαματά» της Σαρακοστής του 1821 εκμεταλλεύτηκε ο Μαραθοκαμπίτης οπλαρχηγός Καπετάν Σταμάτης (βλ. www.marathokampos21.gr) προκειμένου να εκπαιδεύσει τους αδαείς μέχρι τότε στα όπλα και τον πόλεμο συγχωριανούς του για την Επανάσταση. Πράγματι το κόλπο του έπιασε και καθημερινά κάτω από τη μύτη των Οθωμανών οι φοβισμένοι ραγιάδες εξελίσσονταν σε επαναστάτες και εκπαιδεύονταν στη σκοποβολή με παλιά τουφέκια της εποχής τα οποία γομώνονταν με τη διαδικασία του ταπώματος στα αλώνια τον κοντινών υψωμάτων.
Την Κυριακή του Πάσχα του 1822, όλοι οι μπαρουτοκαπνισμένοι πλέον χωριανοί γιόρτασαν την πρώτη επέτειο της Επαναστάσεως με συντονισμένες ομοβροντίες στα αλώνια που ένα χρόνο πριν προετοιμάζονταν με σκοποβολή. Αυτή θεωρείται ότι είναι και η στιγμή που καθιερώθηκε το έθιμο ως έτσι μέχρι και σήμερα, κάθε Κυριακή του Πάσχα κατά τη διάρκεια περιφοράς των αναστάσεων μετά την πρωινή λειτουργία. Έως και το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για τις τουφεκιές χρησιμοποιούνταν το τρουμπούν’ (τρομπόνι) και το σουλτάσ’ (σολτάδο) που ήταν παμπάλαια όπλα από τουρκοκρατίας και με αυτά οι Μαραθοκαμπίτες ναυτικοί αντιμετώπιζαν τους πειρατές.Τα όπλα αυτά ταπωνόταν με πολύ μπαρούτι, κλωτσούσαν δυνατά κι όσοι τα έριχναν έπρεπε να είναι δυνατοί, λεβέντες, μπρατσωμένοι. Η κάθε ενορία είχε τους δικούς της τουφεκάδες, τους δικούς της λεβέντες, και υπήρχε συναγωνισμός ποιοι θα έριχναν τις περισσότερες, ποιοι θα ήταν οι πιο συστηματικοί, και οι συζητήσεις για τον καλύτερο της χρονιάς έδιναν και έπαιρναν για καιρό. Οι μικρότεροι έριχναν φελλούς, τρακατρούκες, αυτοσχέδια βαρελότα, και κυρίως κλειδιά. Ποιός μπορούσε τότε να ξεχάσει γύφτικο κλειδί (www.marathokampos21.gr ) στη πόρτα του, χανόταν αμέσως, ήταν περιζήτητα. Ένα κλειδί, μια πρόκα και μερικά κουτιά σπίρτα, εξόπλιζε τον κάθε πιτσιρικά για το Πάσχα. Όλα αυτά τα «όπλα» χάθηκαν με το χρόνο και όσα απέμειναν τα μάζεψαν οι Ιταλοί και οι Γερμανοί κατά την περίοδο της κατοχής.
Με την απελευθέρωση της Σάμου (1944) οι Ιταλοί εγκατέλειψαν μεγάλες ποσότητες πολεμικού υλικού, και το πρώτο μετακατοχικό Πάσχα γιορτάστηκε με χιλιάδες χειροβομβίδες αλλά και αμέτρητες τουφεκιές από κάθε είδους πολεμικά όπλα του Ιταλικού στρατού. Τα επόμενα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου, το έθιμο περιορίστηκε στους πιτσιρικάδες με τα «κλειδιά» και στους χωροφύλακες ή τους στρατιώτες που πυροβολούσαν.
Οι «οβίδες», που χρησιμοποιούνται έως και σήμερα, εμφανίστηκαν κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ίσως και νωρίτερα. Είναι εφεύρεση αποκλειστικά Μαραθοκαμπίτικη, και ο εφευρέτης παραμένει άγνωστος.
Από το 1822 μέχρι και το 1967 το έθιμο εκτός από τις «Τουφεκιές» περιλάμβανε και τη Σκοποβολή. Από το Αντίλαμπρο (Κυριακή του Πάσχα) μέχρι και την Κυριακή του Θωμά συνηθίζονταν τα απογεύματα να μαζεύονται οι τουφεκάδες και να κάνουν σκοποβολή στα υψώματα γύρω απ’ το χωριό χρησιμοποιώντας και πιο σύγχρονα τουφέκια. Να σημειωθεί επίσης πως μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ντόπιοι ψαράδες ελλείψει άλλων μέσων ψαρέματος, χρησιμοποιούσαν τα εκρηκτικά υλικά των όλμων που εγκατέλειψαν οι Ιταλοί και οι Γερμανοί, τους επονομαζόμενους δυναμίτες, για αποτελεσματικότερη αλιεία. Προκειμένου να συμβάλουν στη νίκη της ενορίας τους ξεκίνησαν να εκρύγνουν κι εκείνοι δυναμίτες συγχρόνως με την ομοβροντία των τουφεκίων και των οβίδων. Το 1967 μαζεύτηκαν όλα τα όπλα από το καθεστώς, κι έτσι το έθιμο ξεχάστηκε για λίγα χρόνια. Από τη Μεταπολίτευση μέχρι και σήμερα το έθιμο έχει πάρει μια συγκεκριμένη μορφή, διατηρώντας ατόφια όλα τα στοιχεία της παράδοσης, χαρίζοντας ένα μοναδικό και επιβλητικό θέαμα για τους επισκέπτες.
Ανήμερα το Πάσχα το χωριό ακολουθεί ένα συγκεκριμένο τελετουργικό.
Όλοι οι πιστοί γιορτάζουν το Αντίλαμπρο στις ενορίες τους και όταν τελειώσει η λειτουργία υπό τον ήχο των χαρμόσυνων καμπανοκρουσιών ξεκινάνε την περιφορά των Αναστάσεων εντός του χωριού. Οι Αναστάσεις όλες συγκεντρώνονται στο «μεγάλο αλώνι», ονομαστή αλάνα του χωριού απ’ όπου βλέπεις όλα τα σημεία ρίψεων. Αναμένεις την ρίψη από την πρώτη ενορία, ανάλογα με τον αέρα και τη θέση που έχουν επιλέξει να στήσουν οι τουφεκάδες. Εκείνη την ώρα οι τελευταίοι έχουν ήδη πάρει θέση «μάχης». Στο οπτικό σου πεδίο απλώνεται ο Μαραθόκαμπος με τον παραδοσιακό του οικισμό, τον κάμπο και το Αιγαίο. Πρώτα φαίνεται ένας μικρός καπνός κι είναι το μπαρούτι που παίρνει φωτιά στην πρώτη συστοιχία, το λεγόμενο γαζί. Καθόλου δεν προετοιμάζεσαι για το πολεμικό σκηνικό που ξετυλίγεται μπροστά σου μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Το χωριό σκεπάζεται από έντονους χρωματιστούς καπνούς και σείεται. Ο κρότος και η δόνηση έχουν διάρκεια, το θέαμα σε συναρπάζει, φλερτάρεις με το φόβο από την ένταση των εκρήξεων. Όσο έντονο όμως κι αν είναι το θέαμα για το θεατή, δεν φτάνει ούτε λίγο το πάθος και την ένταση με την οποία βιώνεται η στιγμή αυτή από τους τουφεκάδες. Με το φόκο στο χέρι και την καρδιά τους να χτυπά έντονα και με αγωνία, περιμένουν το σύνθημα. «ΒΑΛΤΕ!» αντηχεί στο βράχο και λίγα δευτερόλεπτα μετά εμφανίζεται καπνός από τις πάμπολλες διάσπαρτες «μάνες»(σημείο πυροδότησης της συστοιχίας των βλημάτων).
Στα γύρω οροπέδια, το πανηγύρι των οβίδων ξεκινά. Λίγα λεπτά μετά η ομοβροντία της πρώτης ενορίας τελειώνει. Επευφημίες, «μπράβο!» και χειροκροτήματα «τρέφουν» τους εξαντλημένους από την μάχη τουφεκάδες προετοιμάζοντας αυτούς της επόμενης ενορίας, γεμίζοντάς τους με άγχος κάθε φορά που τα χειροκροτήματα του πλήθους είναι εντονότερα. Κι ακολουθεί η δεύτερη ενορία και η τρίτη και η τέταρτη και η πέμπτη! Μετά το πέρας των εκρήξεων ο παρατηρητής μένει πλημμυρισμένος από πρωτόγνωρα συναισθήματα γεμάτος ένταση , ψυχεδελικά χαμένος μέσα στα σύννεφα καπνού και στην ιδιαίτερη μυρωδιά της πυρίτιδας.Το θέαμα είναι απερίγραπτο, ικανό να ενεργοποιήσει όλες τις αισθήσεις.
Βλέπεις τους καπνούς και τα χρώματα, ακούς τον ήχο σε απόλυτη ένταση, νιώθεις τις δονήσεις του οστικού κύματος, και το μπαρούτι σου «καίει» τη μύτη.
Ομοβροντία χιλιάδων βλημάτων, χρωματιστοί καπνοί και μοναδικές εικόνες γεμάτες ιστορία, μνήμες και παράδοση κλείνουν την μεγάλη εβδομάδα στο όμορφο Πάσχα του Μαραθοκάμπου. Ελληνικό, παραδοσιακό, νησιώτικο. Έτσι χαρακτηρίζεται το Πάσχα στο Μαραθόκαμπο, σε έναν τόπο που παραμένει πιστός στην ιστορία του, τηρώντας ακόμα τα έθιμα και τις παραδόσεις του. Οι κατανυκτική εορταστική ατμόσφαιρα σε συνδυασμό με τις ομορφιές και την ιδιαίτερη κουλτούρα του χωριού καθιστούν το Μαραθόκαμπο ένα μοναδικό Πασχαλινό προορισμό. Ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει την περισυλλογή των λουλουδιών από τις νοικοκυρές για το στόλισμα του Επιταφίου της Μ. Πέμπτης, την περιφορά των Επιταφίων μέσα από τα όμορφα και δαιδαλώδη σοκάκια του χωριού υπό τη ρίψη πένθιμων βεγγαλικών τη Μ. Παρασκευή και τέλος την Ανάσταση του Μ. Σαββάτου!
Φιλοξενία παρέχεται στα ξενοδοχεία του παραθαλάσσιου κάμπου μόλις 5 λεπτά από το κέντρο του χωριού. Στο χωριό απολαμβάνει κανείς όλες αυτές τις μέρες τα νηστίσιμα παραδοσιακά εδέσματα καθώς και φρέσκα ψάρια και μαλάκια στα καφενεία και ουζερί της περιοχής.
Κλείνοντας άξια αναφοράς είναι η κοινωνική και συνολική διάσταση του εθίμου και το πραγματικό νόημά του για τους Μαραθοκαμπίτες, αλλά και για την εθνική μας ιστορία. Ασχέτως εποχής εδώ και 200 χρόνια το έθιμο αποτελεί το λόγο να δρουν όλοι οι χωριανοί για έναν κοινό σκοπό, ανεξαρτήτως ηλικίας, τάξης, φύλου, και χωρίς διαχωρισμούς. Αγωνίζονται συλλογικά. Συμμετέχοντες στο έθιμο είναι όλοι οι πολίτες, ο ψαράς, ο καθηγητής ο υδραυλικός και ο δικηγόρος, όλοι ίσοι και όλοι ενωμένοι. Χαρακτηριστική για τη σημασία του εθίμου για τον τόπο και τους κατοίκους του, είναι η συνέχισή του και κατά την περίοδο τη Χούντας, όπου γίνονταν κάθε είδους παρανομία προκειμένου να επιτελεστεί ο σκοπός τους και να συνεχιστεί το έθιμο. Ανεκτίμητη είναι επίσης η συμβολή των φοιτητών και των ντόπιων επιστημόνων στην εξέλιξη του εθίμου καθώς με τις γνώσεις τους κατάφεραν να αναπτύξουν ιδιαίτερη τεχνογνωσία σχετικά με την παραγωγή της μαραθοκαμπίτικης πυρίτιδας, αλλά και με την κατασκευή αυτοσχέδιων προωθητικών μηχανισμών για εναέρια πυροτεχνήματα. Οι γυναίκες του χωριού όπως άλλοτε έτσι και μέχρι σήμερα βοηθούν με κάθε τρόπο, τροφοδοτώντας τους τουφεκάδες με φαγητά όλη την εβδομάδα που βρίσκονται στο βουνό, αλλά ακόμη και στην προετοιμασία των βλημάτων.